Środki ochrony układu oddechowego zaliczane są do środków ochrony indywidualnej o złożonej konstrukcji. Przeznaczone są do ochrony przed zagrożeniami życia lub zagrożeniami powodującymi poważne i nieodwracalne uszkodzenia zdrowia, a których skutków działania pracownik nie może stwierdzić dostatecznie nie szybko.

Systematyczny podział środków ochrony indywidualnej układu oddechowego na rodzaje i typy stanowi bezpośrednią wypadkową właściwości atmosfery środowiska pracy. Biorąc pod uwagę dwie podstawowe grupy zagrożeń dla układu oddechowego: zanieczyszczone powietrze (występowanie szkodliwych czynników chemicznych i biologicznych: aerozoli, gazów lub par), niedobór tlenu (zawartość poniżej 19% obj.), wyróżniono dwa podstawowe sposoby ochrony układu oddechowego: przez oczyszczenie powietrza – sprzęt oczyszczający, w tym filtrujący, pochłaniający i filtrując pochłaniający, przez doprowadzenie powietrza lub tlenu ze źródła wolnego od zanieczyszczeń – sprzęt izolujący.

Natomiast środkami ochrony indywidualnej nie są:

• zwykła odzież robocza,

• mundury, które nie są specjalnie przeznaczone do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników,

• środki ochrony indywidualnej używane przez wojsko, policję i inne służby utrzymania porządku publicznego,

• wyposażenie stosowane przez służby pierwszej pomocy i ratownicze,

• środki ochrony indywidualnej stosowane na podstawie przepisów Prawa o ruchu drogowym,

• wyposażenie sportowe,

• środki służące do samoobrony lub do odstraszania,

• przenośne urządzenia do wykrywania oraz sygnalizowania zagrożeń i naruszania porządku publicznego.

Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, kiedy nie można:

−uniknąć zagrożeń lub
- wystarczająco ich ograniczyć za pomocą środków ochrony zbiorowej albo odpowiednej organizacji pracy.

Obowiązki pracodawcy
Przed podjęciem decyzji o konieczności używania przez pracowników sprzętu ochrony układu oddechowego w pracy, pracodawca powinien rozważyć m.in. następujące możliwości:
zastosowanie technicznych środków kontroli zagrożeń, zamianę szkodliwych materiałów stosowanych w procesie produkcyjnym, zmianę/modernizację procesu technologicznego,
izolację stref, gdzie występują zagrożenia,

Środki ochrony układu oddechowego:
zastosowanie ochron zbiorowych, zmianę organizacji pracy.

W przypadku, gdy wymienione działania zmierzające do całkowitej likwidacji występujących zagrożeń, albo ograniczenia ich do wartości dopuszczalnych nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, stosowanie sprzętu ochrony układu oddechowego stanowi ostateczną i jedyną ochronę pracownika przed występującymi zagrożeniami życia i zdrowia.

Obowiązki związane ze stosowaniem środków ochrony indywidualnej spoczywają na pracodawcy. Przede wszystkim dotyczą one:
obowiązku ich nieodpłatnego dostarczania pracownikom, właściwego doboru do zagrożeń, określenia warunków używania, organizowania szkoleń,
zapewnienia odpowiedniego sposobu przechowywania, czyszczenia, dezynfekcji, konserwacji oraz dokonywania nie zbędnych na praw użytkowanego przez pracowników
sprzętu.

Kluczowe znaczenie ma dokonanie wyboru spośród oferowanego na rynku sprzętu ochrony układu oddechowego. Powinien on:
spełniać zasadnicze wymagania, być odpowiedni do istniejącego zagrożenia, nie powodować sam z siebie zwiększenia zagrożenia, być odpowiedni do warunków panujących na danym stanowisku pracy, odpowiadać wymaganiom ergonomicznym i uwzględniać stan zdrowia pracownika, być dopasowany do pracownika po niezbędnym wyregulowaniu.

Skutki niestosowania sprzętu
Reakcja organizmu na szkodliwe substancje chemiczne zależy od:
ich właściwości fizyko chemicznych, drogi wchłaniania, wielkości dawki i okresu narażenia, cech organizmu, jak: płeć, wiek, ogólny stan zdrowia i odżywianie,
stanu układów: endokrynologicznego, immunologicznego, genetycznego, czynników zewnętrznych, jak temperatura i wilgotność powietrza.
Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich
nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły. Skutki miejscowe to działanie drażniące oraz
uczulające. Skutki układowe to zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo -naczyniowym itd. Wyróżnia się także odległe
następstwa ekspozycji na substancje chemiczne. Definiuje się je jako procesy patologiczne rozwijające się
w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie utajenia.

Mechanizm działania pyłów na organizm ludzki jest inny niż w przypadku szkodliwych substancji chemicznych.
Pyły mogą być przyczyną mechanicznego uszkodzenia błon śluzowych lub skóry, choroby uczuleniowej, pylicy płuc, a także choroby nowotworowej.
Układ oddechowy jest naturalnym filtrem powietrznym, którego skuteczność działania maleje wraz ze zmniejszaniem się wymiaru cząstki aerozolu (pyłu, dymu, mgły, bakterii, wirusów itp.) przedostającej się wraz z powietrzem podczas wdechu do płuc. W nosie i gardle zatrzymywane są cząstki o średnicach większych od 1 mi kro metra, podczas gdy do pęcherzyków płucnych przedostają się najdrobniejsze cząstki pyłów. Zaleganie pyłu w każdym z wymienionych obszarów dróg oddechowych jest uzależnione oprócz wymiaru cząstek pyłu, także od budowy dróg oddechowych procesu oddychania (objętość powietrza wdychanego, częstotliwość oddechów, prędkość przepływu powietrza w drogach oddechowych). Z licznych badań doświadczalnych i teoretycznych wynika, że za niebezpieczne mogą być uważane tylko pyły, których cząstki są mniejsze od 7 μm. Ta frakcja pyłu zwana respirabilną jest odpowiedzialna za rozwój pylicy płuc. Frakcje nierespirabilne również nie mogą być traktowane jako biologicznie obojętne. Duże cząstki działają szkodliwie na nabłonek migawkowy, powodując osłabienie mechanizmów samoobronnych organizmu, przez co wnikanie pyłu do obszarów pęcherzykowych jest łatwiejsze. Nie ma natomiast pewności, co do dolnej granicy określającej najmniejszy wymiar cząstki aerozolu, jaką należy przyjmować rozpatrując zagadnienia szkodliwego działania aerozoli na organizm człowieka. Badania potwierdziły, że dla cząstek pyłu poniżej 0,2 μm decydujące są już nie wymiary cząstek pyłu, ale ich masa, ponieważ o szybkości wchłaniania do organizmu związków toksycznych, powstających w wyniku rozpuszczenia cząstek pyłu, decyduje przede wszystkim ich ilość, a nie szyb kość wchłaniania. Zjawisko to jest szczególnie istotne przy rozpatrywaniu narażenia pracowników na wdychanie nanoaerozoli.

Skupiamy się tu na sposobach zapobiegania, przyczynach i skutkach narażenia pracowników na działanie szkodliwych dla zdrowia pyłów. Spójrzmy więc, jak konkretnie można ochronić układ oddechowy. Sam pracownik , przy wsparciu pracodawcy może zadbać o swoje zdrowie. Znane są jednak przypadki, gdzie pracodawca wyposaża pracowników w środki ochrony, a ci ich nie używają. Obowiązkiem pracodawcy jest zatem nie tylko wydanie sprzętu ochronnego, ale także kontrola, czy ten jest stosowany.